«در تازهترین کاوشهای باستانشناسی محوطه قلعه باستانی فلکالافلاک، شواهدی جدید به دست آمده است که نشان میدهد پیشینه این تپه باستانی به عصر مفرغ میرسد.» این خبر را عطا حسینپور، مدیرکل میراث فرهنگی استان لرستان، اعلام کرد و گفت که در جریان کاوشهای جدید، لایههایی از ادوار اشکانی تا عصر مفرغ شناسایی شده است که نشان میدهد قلعه فلکالافلاک تنها سازهای ساسانی نیست و پیشینهای بسیار کهن دارد.
فلکالافلاک که بر فراز تپهای در مرکز شهر خرمآباد قرار دارد، یکی از شاهکارهای معماری ایران و جهان به شمار میرود. این قلعه در دورهای تاریخی مختلف، کارکردهای مختلفی داشت، از جمله اینکه مرکز نظامی و سیاسی شهر شاپورخواست (نام تاریخی خرمآباد) بود.
با وجود آنکه مدیرکل میراث فرهنگی لرستان از «کشف جدید» و شناسایی لایههایی از ادوار اشکانی تا عصر مفرغ در تپه فلکالافلاک خبر داده است، مرور پژوهشهای باستانشناسی نشان میدهد که این ادعا تازگی ندارد.
در «گزارش دو فصل لایهنگاری تپه فلکالافلاک خرمآباد» که نتیجه کاوشهای رسمی باستانشناسان در سالهای ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ است، پنج دوره فرهنگی از اواخر عصر آهن دوم تا دوره ساسانی و اوایل اسلام شناسایی شده و در مقالهای علمی درباره باستانشناسی دره خرمآباد، هم فلکالافلاک در کنار تپههای ماسور و فرودگاه، یکی از محوطههای عصر مفرغ معرفی شده است.
افزون بر این، پژوهشی دیگر وجود دیواری خشتی متعلق به ایالت الیپی (قرن نهم تا هشتم پیش از میلاد) را در لایههای زیرین تپه تایید میکند. کشف جسد شاهزاده الیمایی در سال ۱۳۸۳ در زمینهای یونجه و باقلای یک کشاورز نیز نشان داد که قدمت این محوطه به دوران اشکانی و عصر مفرغ میرسد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بر پایه این دادهها، پیشینه فلکالافلاک به مراتب کهنتر از دوره ساسانیان است و این موضوع در مطالعات تخصصی سالها پیش، مطرح و مستند شده است. از این رو، آنچه در روزهای اخیر بهعنوان «کشف تازه» اعلام شده، در واقع تایید نتایج پیشین است، نه کشفی نو و احتمال دارد کاوشهای جدید اسناد دقیقتر و تکمیلیتری بر این سابقه کهن افزوده باشند.
با وجود این پیشینه و اهمیت باستانی، نام فلکالافلاک تیرماه امسال از پرونده ثبت جهانی غارهای خرمآباد حذف شد. اگرچه مسئولان میراث فرهنگی، این مسئله را کماهمیت جلوه دادند، پیش از آن و در خردادماه، خبرهایی منتشر شد مبنی بر آنکه پرونده ارائهشده از سوی ایران، به دلیل ضعف ساختاری و محتوایی، موردتایید کارشناسان یونسکو نیست. در گزارش کارشناسان ایکوموس آمده بود که دو اثر فلکالافلاک و پل شکسته فاقد معیارهای لازم برای ثبت جهانیاند و بررسیهای باستانشناسی موجود آنها را فاقد ارزش جهانی برجسته میدانند.
با انتشار این گزارش، عطا حسنپور، مدیرکل میراث فرهنگی استان لرستان و نویسنده اصلی این پرونده، در گفتگو با خبرگزاری ایلنا، خبر حذف این دو اثر را «شایعه» خواند و ادعا کرد که ایکوموس بهطور کامل با پرونده موافقت کرده است. او همچنین مدعی شد که این برداشت نادرست ناشی از تسلط نداشتن منتقدان به زبان انگلیسی است و انتشار آن را «عجولانه» دانست.
در نهایت، رای مثبت یونسکو به ثبت جهانی «دره خرمآباد» و در عین حال حذف قلعه فلکالافلاک و پل شکسته از این پرونده، آنگونه که ایکوموس توصیه کرده بود، نشان داد که هشدارها و نگرانیهای کنشگران میراث فرهنگی کاملا بجا بود و مسئولان دولتی هم نتوانستهاند آنگونه که وعده داده بودند، از «جامعیت پرونده» دفاع کنند.
حالا همان مسئولان که قدرت دفاع از فلکالافلاک را در پرونده ثبت جهانی نداشتند، از قدمت پیش از دوره ساسانیان قلعه فلکالافلاک بهعنوان «یافتههای جدید» سخن میگویند تا احتمالا دستاوردی برای خود ثبت کنند.
ضعف ساختاری و محتوایی پروندههایی که ایران به یونسکو ارسال میکند، پیش از این در مورد پروندههای ماسوله و هگمتانه هم دردسرساز شده بود. به اعتقاد کارشناسان، این پروندهها اغلب بدون پشتوانه پژوهشی کافی، بدون استفاده از مشورت متخصصان مستقل و با نگاهی سطحی و سیاسی تنظیم میشوند و به همین دلیل فرصت جهانی شدن آثار ارزشمند ایران از بین میرود.
حالا مدیرکل میراث فرهنگی لرستان ادعا کرده است که «یافتههای جدید» میتواند زمینهساز اجرای طرح اتصال قلعه به غارهای پیش از تاریخ لرستان باشند.
فلکالافلاک که در دوره ساسانیان قلب نظامی و سیاسی شهر بود، در سدههای بعدی کارکردهای دیگری یافت. در قرن چهارم هجری، مقر حکومت آل حسنویه بود، در دوران آل بویه، محل استقرار فرماندهان گنجور شد، در دوران خاندان بدر خزانه دولت به شمار میرفت و بعدها مقر اتابکان لر و والیان لرستان در عهد صفوی شد.
در دوره قاجار، فلکالافلاک به زندان عشایر تبدیل شد و در نهایت در دوران پهلوی، یعنی در سال ۱۳۴۹، به موزه مردمشناسی تغییر کاربری داد. اما پس از انقلاب، با اشغال آن به دست سپاه پاسداران، موزه تعطیل و فلکالافلاک از یک بنای تاریخی قابلبازدید به یک منطقه نظامی محدود بدل شد و سپاه طی سالها استقرار در این قلعه، به حریم و عرصه آن آسیب زد.
ایجاد پادگان نظامی در مجاورت قلعه، احداث ساختمانهای بلندمرتبه در محدوده حریم منظری و بیتوجهی به اصول حفاظتی، همگی عواملی بودند که ثبت جهانی فلکالافلاک را در چهار دهه اخیر با تاخیر مواجه کردند.
